دکتر بدرالزمان قریب گرگانی، مادر زبان باستانشناسی ایران ذکه به «بانوی واژه» ها معروف بودند در مرداد همین سال بر اثر ابتلا به کرونا درگذشتند بنابراین فکر کردم شاید بد نباشد اندکی راجع به این بانوی بزرگ صحبت کنیم.
ایشان استاد بازنشسته ی گروه فرهنگ و زبان های باستانی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و عضو پیوسته و نیرومند فرهنگستان زبان ادب و فارسی فرزانه ای است که زندگی خود را در خدمت به فرهنگ و زبان های ایران باستان، به ویژه زبان سُغدی و گسترش زبان فارسی گذرانده و آثار پژوهشی متعددی تالیف کرده.
بدرالزمان قریب در سال 1308 در خانواده ای فرهنگی در شهر تهران چشم به جهان گشود. نیاکان وی از دهستان گرگان به شهر تهران مهاجرت کرده بودند. پدرش ضیاءالدین و مادرش ضیاءالملوک هردو از نوادگان شمس العما قریب ،از شاعران معروف و به نام عصر خویش، بودند.
اودوره ی دبستان و بخشی از دوران راهنمایی خود را در مدرسه ی ژاندارک ( منوچهری کنونی) گذراند و به عنوان شاگرد اول، از مدرسه ی نوربخش دیپلم طبیعی گرفت. پس از آن مدتی به علت بیماری چشم تحصیل را کنار گذاشت اما با علاقه ای که به ادبیات داشت پس از بهبودی دیپلم ادبی گرفت ؛ سپس در سال 1332 با پذیرش در رشته ی زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه تهران شد و در دانشکده ادبیات از محضر استادانی همچون دکتر محمد معین، دکتر ذبیح‌الله صفا، دکتر ناتل خانلری، دکتر حسین خطیبی، استاد جلال همایی، دکتر صورتگر، استاد پورداوود و دکتر صادق کیا بهره برد.
در سال 1336با کسب رتبه ی اول لیسانس خود را گرفت و چون در آن زمان مقطع فوق لیسانس وجود نداشت بلافاصله وارد مقطع دکتری شد.پس از یکسال گذراندن دوره دکتری، با علاقه‌ای که به ادبیات ایران پیش از اسلام داشت، تصمیم به ادامه تحصیل در این رشته را در دانشگاه پنسلوانیا گرفت. وی موفق شد از دانشگاه پنسیلوانیا بورس تحصیلی بگیرد و نزد پرفسور کنت فارسی باستان بخواند. اما پیش از آنکه به آمریکا برسد، پرفسورکنت درگذشت و مارک درسدن از اروپا به‌جای او برای دروس زبانهای ایرانی برگزیده شد.
مارک درسدن ختنی‌شناس بود و چون ختنی با سغدی (هر دو از زبانهای ایرانی میانة شرقی) نزدیکی دارد، به پیشنهاد درسدن، دکتر قریب وارد دنیای زبان سغدی شد.
ایشان علاوه بر آموختن دیگر زبانهای ایرانی باستان و میانه، آواشناسی را نیز فراگرفت، همچنین نزد پرفسور نورمَن براون سنسکریت و نزد دکتر هونیگزوالدز زبان‌شناسی هند و اروپایی را آموخت و در سال 1339 فوق لیسانس گرفت.
سپس به میشیگان رفت و در آنجا به مدت یکسال آواشناسی، ساخت واژه و زبان‌شناسی هند و اروپایی خواند و از محضر ایلام‌شناس بزرگ و متخصص فارسی باستان پرفسور جرج کامرون بهره برد.
درسال 1340 با استفاده از بورس شاگرد اولی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران از دانشگاه برکلی پذیرش گرفت و تا سال 1342 با ورود والترهنینگ از لندن به دانشگاه برکلی
نزد پرفسور هنینگ سغدی، پارتی، فارسی میانة تورفانی و دیگر مباحث زبان‌شناسی ایرانی خواند.
پس از بازگشت مارک درسدن به پنسیلوانیا در سال 1342 دکتر قریب نزد ایشان رفت و کار روی رساله‌اش را ادامه داد. ایشان با راهنمایی مارک درسدن از رساله ی خود باعنوان «تحلیل ساختاری نظام فعل در زبان سغدی» دفاع کرد و در سال 1344 از دانشگاه پنسیلوانیا فارغ التحصیل شد.
خانم دکتر قریب پس از دریافت دکتری خود به ایران بازگشت و به عنوان استادیار در دانشگاه شیراز به فعالیت آموزشی پرداخت. از سال ۱۳۵۰ به دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران آمد و به مقام استادی نائل آمد و تا زمان بازنشستگی در گروه زبان‌شناسی و فرهنگ و زبانهای باستانی این دانشکده کار کرد. . او همچنین به عنوان استاد مدعو، با دانشگاه هاروارد و یوتای آمریکا نیز همکاری نموده است.
ایشان پس از بازنشستگی از دانشگاه تهران به عنوان مدیر گروه زبانهای ایرانی در فرهنگستان زبان پارسی بوده و بعنوان عضو پیوسته فعالیت داشته اند.
از ایشان تاکنون 12 مقاله به زبان فارسی، 4 مقاله به زبان انگلیسی ویک مقاله به زبان فرانسه به چاپ رسیده است که 10 مورد از این مقالات در مورد زبان سُغدی است. همچنین ایراد سخنرانی درباره زبان سغدی، در کنگره های بین المللی در سال های ۷۶-۱۳۷۵ از جمله فعالیت های علمی وی می باشد. بدرالزمان قریب از هنر شاعری نیز بهره مند است و برخی از اشعار او در گزینه ها و جنگ های شعر به ثبت رسیده اما هنوز در مجموعه ی منتشر نشده است. ایشان در شعر سبک اساتید کهن را برگزید و به راه آنان رفت و در انواع شعر از قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی و رباعی طبع آزمایی کرده است. دو کتاب از آثار بدرالزمان قریب به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شده اند. از جمله کتاب فرهنگ زبان سغدی در سال ۱۳۷۴ و کتاب زبان های خاموش که در سال ۱۳۶۵ منتشر شده است.
آثار ایشان به شرح زیر هستند:
* تحلیل آثار فعل در زبان سُغدی
*زبان های خاموش_نوشته ی یوهانس فردریش و ترجمه ی بدرالزمان قریب و یدالله ثمره
*داستان تولد بودا
*فرهنگ سغدی
*کشف کتیبه ی پهلوی در چین
*وسنتره جاتکه، داستان تولد بودا به روایت سغدی
*تاریخچه ی گویش شناسی در ایران
*مطالعات سغدی
*پژوهش های ایران باستان و میانه
* قطوف الربیع ( شعر)
دکتر قریب عضو چند مجمع علمی داخلی و خارجی نیز بوده است از جمله:
1ـ انجمن آسیایی (SociétéAsiatique)، پاریس، از سال 1969 تا 1979.
2ـ انجمن بین‌المللی دستنوشته‌ها و کتیبه‌های ایرانی (Corpus Inscriptionum Iranicarum)، لندن، از سال 1996
3ـ انجمن ایران‌شناسان اروپا (Societas Iranologica Europeas)، از سال 1996 تاکنون.
4ـ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (عضویت پیوسته)، تهران، از سال 1377 تاکنون.
5ـ شورای عالی علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، از سال 1384 تاکنون.
دکتر قریب تاکنون به مدت 40سال با سمت‌ها و عناوین زیر به فرهنگ ایران باستان خدمت کرده است.
1ـ استادیار و دانشیار در دانشگاه پهلوی شیراز (1380 ـ 1344)؛ و دانشیار و سپس آنگاه استاد در دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (1382 ـ 1350).
2ـ محقق در بنیاد فرهنگ ایران (1357 ـ 1351).
3ـ پژوهشگر و استاد مدعو در دانشگاه یوتا و هاروارد آمریکا (70 – 1969/49 – 1348).
4ـ مدیر گروه گویش شناسی (از سال 1381 ـ 1378) و مدیر گروه زبانهای ایرانی (از سال 1383 تاکنون) فرهنگستان ادب و زبان فارسی.
5ـ مدیر و سرپرست پروژة فرهنگ واژگان فارسی باستان، اجرا در فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
6ـ عضو افتخاری انجمن ایران‌شناسان اروپا، 2007.
استاد بدرالزمان قریب در 7 مرداد 1399 در سن 91 سالگی به علت ابتلا به کرونا ویروس چشم از جهان فرو بست.
مستندی از روی زندگی و آثار این بانوی بزرگ ساخته شده که زبان خاموش نام دارد.
امیدوارم این مطلب برای شما مفیده بوده باشد.
منابع:
*سایت کاربانو
*ایران بوم
